Modern Bir Destan Örneği: Bereketli Topraklar Üzerinde

Bereketli Topraklar Üzerinde, 1950’li yıllarda yazılan ve toplumsal ve siyasal koşulları, değişimleri ve bunların sonuçlarını ele alan bir romandır. Kapitalist sistemi ve bu sistem içinde var olma çabasını, yine o dönemde köylerde insan gücüne duyulan ihtiyacın azalması sonucu oluşan köyden şehre göç meselesini ve bu insanların şehirlerde yaşadıkları sorunları, ezen-ezilen ilişkisini görürüz romanda. Kısaca romanı özetleyecek olursak Anadolu’nun fakir bir köyünde yaşayan İflahsızın Yusuf, Pehlivan Ali ve Köse Hasan adında üç arkadaşın köyde insan gücüne duyulan ihtiyacın azalması ve işsiz kalmaları yüzünden para kazanmak için şehre göç etmelerini ve şehirde başlarına gelen olayları anlatır. Roman boyunca olaylar şehrin temsil ettiği modernite ile köyden gelen insanların ilkelliğini temel alır ve buradan hareketle modern öncesi ve sonrası çatışması işlenir. Bu çatışmayı vurgulamak için ise romanda modern öncesi bir dönemden gelen geleneksel bir tür olan destan anlatısı kullanılır. Orhan Kemal, geleneğe ait olan destansı özellikleri romanına birebir uygulamak yerine döneme ve koşullara uygun şekilde adapte ederek ve dönüştürerek kullanır.

Öncelikle destansı anlatıdan biraz bahsedecek olursak destan, tarihsel gerçekliğe dayanan ve toplumu etkileyen olayların olağanüstülük temel alınarak, zincirleme olaylar çerçevesinde bireysellikten çok kolektifliğe hizmet edecek şekilde epik bir dille anlatılması olarak kısaca tanımlanabilir. Destanda belirli anlatımlar, tipler ve temalar bulunur. Baş kahraman, yardımcıları ve düşmanları, onlara yardım eden bilge kişiler belli başlı tiplerdir. Olağanüstülüklerin hâkim olduğu bir dil vardır ve karşıtlıklar bu anlatılarda çok fazla kullanılır. Özellikle toplumcu gerçekçi yazarlar ve şairler tarafından destan anlatısı çokça kullanılır. Nazım Hikmet’in de bu anlayışla ele aldığı Kuvayi Milliye Destanı buna örnek olarak gösterilebilir. “Bu metinde de kahramanlar aydınlanma yolunda ilerleyen, gelişim sürecine dahil olmuş, kolektif bir emeği ve mücadeleyi paylaşan, ahlaklı, fedakâr, örnek kişilerdir. Zaten metin de destansı bir amaçla yola çıkmış bireylerin hikâyelerinden oluşmak-tadır ki, bu, sosyalist gerçekçilikle kurulabilecek temel ilişkiyi meydana getirir.” (Irmak, 2009, 13-14) Yani Nazım Hikmet ideolojisini hem konu ile hem de kişiler ile uyumlu olan destan geleneğinden yararlanarak verir. Aynı şekilde toplumcu-gerçekçi bir yazar olan Orhan Kemal de bu romanda destan geleneğinden yararlanır çünkü toplumsal eleştirileri göstermek, çatışmaları vermek bu geleneksel anlatıdan yararlanarak anlatmaya çok uygundur. Fakat bu anlatıyı birebir kullanmak yerine çoğu noktasını dönüştürerek uygular. Peki Bereketli Topraklar Üzerinde’de bu geleneksel anlatıdan yararlanılmasına rağmen bu anlatı modern döneme nasıl uygulanmış ve dönüştürülmüştür?

Romandaki bu destansı anlatı ve yapı aslında romanın konusu ve vermek istediği mesaj ile çok uyumludur. Köy-şehir karşıtlığını modernite bağlantısı üzerinden kurar ve destansı anlatıya sahip olan dil burada çok fazla karşımıza çıkar. Öncelikle roman, köyde insan gücüne duyulan ihtiyacın azalması sonucu şehre göç etme temasını ele alarak konusunu toplumsal bir nedene oturtarak başlar. Bu sorun içinde köy, moderniteye tamamen kapıları kapalı olan doğaya ait bir yerdir. Buradaki insanlar da yine modern öncesi özellikler sergilerler. Hepsi ilkel, saf, nasıl hissediyorlarsa öyle hareket eden, bedensel istekleri ön planda olan kişilerdir. Şehir ise tam tersi moderniteye teslim olmuş, çeşit çeşit insanların yaşadığı bir yer olarak gösterilir. Buradaki karakterlerde ise bilincin ön planda olduğunu ve karakterlerin davranışlarını çıkarlarına hizmet edecek şekilde gösterdiklerini görürüz. Destansı dil, şehir ve makine tasvirlerinde bolca karşımıza çıkar. Türlü benzetmeler ve abartı cümleleri kullanılması metne olağanüstülük katar. Şehrin cine benzerliği ve cin gibi insanı çarpacağı roman içinde tekrarlanır. Yine patoz makinesi ile canavar arasında bir benzerlik kurulur. Harman makinesi ise doymak bilmeyen bir ağza sahip canavar gibi tasvir edilir. Arabadan ise şöyle bahsedilir: “Otomobilin bujisi var, direksiyonu var. Marşına bastın mı, kendi kendine işler. Bir işler ki kancık ayı gibi!” (Kemal, 2017, 19) Bilinmeyen unsurlar ya da araçlar hayvanlarla ya da daha güçlü varlıklarla ilişkilendirilerek veya benzetilerek anlatılır. Tren ise bu iki farklı medeniyet arasındaki köprü görevi gören bir araçtır adeta. Kısacası, Zeynep Uysal’ın da dediği gibi “Sakin ve durağan bir hayattan hızın ve hareketin olduğu yere, premodernden moderne bir yolculuktur bu. Karakterleri şehre taşıyan tren doğaya ait insanı, hızın ve makinenin biçimlendirdiği modern dünyaya ulaştıracaktır.” (Uysal, 2014, 18) Tüm bunlara bakıldığında bu destansı dilin abartılar, benzetmeler şeklinde metinde ortaya çıktığı görülür. Fakat burada geleneksel destansı anlatıdan farklı olarak dil, karakterlerin çevresinde kendileri için yabancı olan varlıkları anlamlı kılmak ya da tanımlamak için kullanılarak pragmatik bir boyuta taşınmıştır.

Romandaki baş kahramanlar da modern öncesi döneme ait özelliklere sahip kişiler olarak karşımızdadırlar. Ve romanda yazar, “kişilerini karın doyurmak ve cinsellik gibi iki temel içgüdüye indirgeyerek onları en ilkel ve çıplak, hayvana en yakın yönleriyle sergiler.” (Moran, 1997, 41) Fakat destanlarda olduğu gibi tek bir baş karakter bulunmaz bu romanda ve destan anlatılarında olduğu gibi kahramanlar tek boyutlu da değildir. Örneğin, Gılgamış Destanı’nda olaylar Gılgamış isimli kahramanı merkez alır ve onun özelliklerine odaklanır. Onun gücünün, yaptıklarının hep övülerek anlatıldığını her ne kadar birini öldürse ya da kötü düşünse bile bu özelliklerinin yüceltilerek ve olumlanarak aktarıldığını ve metin içinde galibiyetlerine odaklanıldığını görürüz. Oysa ki Bereketli Topraklar Üzerinde, Köse Hasan, İflahsızın Yusuf ve Pehlivan Ali olmak üzere üç baş karakterle başlar ve hepsinin galibiyetiyle de sonuçlanmaz ve bunlar övülerek de anlatılmaz. Bu bilgiler üzerinden olaylara ve karakterlere bakacak olursak karakterlerin yolculukları cırcır atölyesinde başlar ve atölyede Köse Hasan hastalanıp ölür, sonra olaylar bir inşaata taşınır ve son olarak da Pehlivan Ali ile gittiğimiz Çukurova’da bir tarla ile devam eder. Burada Pehlivan Ali’nin ölümü ve en sonda ise İflahsızın Yusuf’un duvar ustası olarak köye dönüşü ile tamamlanır. En büyük farklardan birisi de buradadır. Geleneksel anlatının baş kahramanı tek iken bu anlatıda birden fazla kahraman vardır. Bunun yanı sıra çoğu geleneksel anlatının kahramanı zaferle kapanış yaparken buradaki kahramanlar karşısına çıkan düşmanlara (ırgatbaşılar, ağalar, kapitalizm ve ağır çalışma koşulları) boyun eğerek yok olup giderler. Çoğu zaman birbirlerini çıkarları için yüzüstü bırakan karakterlerdir ve içten içe okuyucu onlara kızar. Bu özellikleri hakkında metinde ne yorum yapılır ne de onların haklı olabileceğine dair bir şey söylenir. Romanda onlara yardım eden kişileri yani müttefikleri de görürüz. Hidayet’in oğlu, Zeynel gibi kişiler bu güç yolculukta içlerinde bulundukları şartlara göre yardımcı olmaya çalışırlar fakat bu ana karakterlerin sonunu çok etkileyemezler. Romandaki ustabaşılar ise karşımıza destan geleneğindeki bilge kişiler olarak çıkarlar. Geleneksel anlatıya bakıldığı zaman bunlar akıl danışılan ve akıl veren iyi kalpli, tecrübeli ve kahramanlara yardımcı olmaya çalışan hatta onları zor durumlardan kurtaran kişilerdir. Burada da ustabaşıları, emeği temsil eden ve bunları karakterlere aktaran ve öğreten kişiler olarak görürüz. Fakat görevleri bundan ileriye gidemez ve karakterlerin kurtulmasında ve içinde bulundukları kötü durumlardan çıkmasında etkin rol oynayamazlar. Her ne kadar ağır çalışma koşullarından yakınsalar ve işçilere yapılan muameleyi kabullenmek istemeseler de maalesef onlar da bu ezici sistem içinde çok aktif şekilde yer alamazlar.

Diğer taraftan destan, kolektif bir yapının ürünü olmasına rağmen Bereketli Topraklar Üzerinde’yi kolektif bir ürün olarak okuyamayız. Bu geleneksel anlatının dönüştürüldüğü en önemli noktalardan bir tanesi de budur: Kolektifliğin bireyselliğe dönüşmesi. Bireysel amaçlar ön planda yer alır. Roman toplumu etkileyen işsizlik sorunu ve bunun sonucunda köyden şehre göç ile başlar fakat bu herkesi ilgilendiren bir sorun olsa da aslında herkesin kendinden sorumlu olduğu ve kendi hayatlarını ön planda tuttukları bir olaydır da. Herkes kendi ekmeğinin peşindedir ve kendileri için hayatta kalmaya çalışır. Romanda Köse Hasan hastalandığı zaman onu ölüme terk ederek kendi yollarına devam etmeleri bunun bir örneğidir. Bireyselliğe bağlı olarak önceden de bahsettiğim gibi baş kahraman bir tane değil birkaç tanedir ve ikisinin sonu zaferle bitmez ve bu iki karakter düzene ayak uyduramayarak yok olan kahramanlar olarak karşımıza çıkarlar. Berna Moran’ın “ayrılış, savaşım, dönüşüm kalıplarından” (Moran, 1997, 38) oluşan bir masal anlatısı olarak gördüğü bu roman, sadece İflahsızın Yusuf’un geriye döndüğü fakat iki yakın arkadaşını kaybettiği ve onların aileleri ile yüzleşmenin korkusunu yaşadığı yarım bir zafer-in hikayesi olarak bireysel bir destan biçiminde karşımıza çıkar.

Sonuç olarak Bereketli Topraklar Üzerinde, geleneksel bir anlatı türü olan destan geleneğinden yararlanılarak kaleme alınmış bir romandır. Romanın temelini oluşturan köy–şehir ya da bunlara karşılık gelen premodern-modern çatışması ve bu çatışmanın doğurduğu olayları yansıtmak için geleneksel anlatı türüne uygun olan bu roman sayesinde diğer toplumcu gerçekçi yazar ve şairlerin olduğu gibi Orhan Kemal’in de ideolojik görüşlerini, eleştirilerini vermek için çok uygun bir türdür. Fakat bu geleneksel anlatı modern anlatı türü olan romana adapte edilerek ve çoğu özelliği dönüştürülerek oluşturulmuştur. Kısaca Bereketli Topraklar Üzerinde, kolektiflikten bireyselliğe, geleneksellikten moderniteye bir geçiş durumunu anlatan, olağanüstülüklerin kullanıldığı dilden izler ve motifler taşıyan ve karşıtlıkların yer aldığı, olayların birbirine bağlanarak geliştiği bir modern destandır.

Kaynakça

Irmak, E. (2009). Kayıp Destan’ın İzinde. Ya da Manzaralar’da Yiten: Kuvâyi Millîye ve Memleketimden İnsan Manzaraları’nda Milliyetçilik, Propaganda ve İdeoloji (Yüksek Lisans Tezi). Boğaziçi Üniversitesi Kütüphane veri tabanından alındı.
Kemal, O. (2017). Bereketli Topraklar Üzerinde. İstanbul: Everest.
Moran, B. (1997). Bereketli Topraklar Üzerinde Şehirli ve Köylü Çatışması. Türk Edebiyatına Eleştirel Bir Bakış 2. İstanbul: İletişim Yayınları, 36-57.
Uysal, Z. (2014, Aralık). Sahih Bir Toplumcu Gerçekçilik: Bereketli Toprakların Destanı. Varlık.